Dziwisz Natasza 
Od 10.00 do 15.00, o każdej pełnej godzinie, przewodnicy będą nieodpłatnie oprowadzać zwiedzających po obiektach, niewątpliwie należących do pereł Renesansu w Polsce. Zwiedzanie rozpoczynać się będzie co godzinę przed wejściem do obiektów, hasło: „Szlak Renesansu w Małopolsce”.
W ramach Spotkań z Kulturą Renesansu zapraszamy również o godz. 11.00 do Dworu w Branicach na koncert muzyki renesansowej w wykonaniu Iwony Kałużyńskiej – flet, Lidii Chmielewskiej – altówka i Edyta Piwowarczyk – fortepian (pianino elektroniczne). W programie koncertu: Marcin Mielczewski Canzona, Mikołaj Sęp Szarzyńskiego Sonata, Adam Jarzębski Chromatica, Tamburetta, Francois Joseph Gossec Gavotte i Tamburyn.
Do wszystkich obiektów należy dojechać indywidualnie.
Dodatkowe informacje na stronie internetowej projektu: www.szlakrensansu.pl
Szlak Renesansu 2011
niedziela, 3 lipca
Przystanek pierwszy: Tarnów
Pierwsza wzmianka o Tarnowie pochodzi z roku 1125. W 1264 roku spotkali się w Tarnowie książę Rusi Halickiej Daniel i Bolesław V Wstydliwy i wspólnie dokonali rozgraniczeń podległych im księstw. Prawa miejskie Tarnów uzyskał w 1330 z nadania Władysława Łokietka. Ówczesnym właścicielem miasta był Spycimir Leliwita. Dlatego herbem Tarnowa stała się właśnie Leliwa. Tarnów przez wieki pozostawał miastem prywatnym, będąc kolejno własnością rodów: Tarnowskich (potomków Spycimira, jednym z nich był hetman Jan Amor Tarnowski), Ostrogskich, Zasławskich i Sanguszków. W 1528 roku na zamku w Tarnowie przebywał przez pół roku wygnany król Węgier Jan Zápolya.
W XVIII stuleciu, po pierwszym rozbiorze, Tarnów stał się częścią monarchii habsburskiej (Królestwo Galicji i Lodomerii). Dzięki temu utworzono w Tarnowie biskupstwo, gdyż dotychczas pobliskie tereny podlegały biskupowi krakowskiemu, a Kraków znacznie później stał się na dobre częścią Cesarstwa Austriackiego. W 1856 Tarnów znalazł się przy trasie kolei żelaznej (2-torowa linia kolejowa Kraków-Dębica), co sprzyjało szybszemu rozwojowi miasta. Tarnów był pierwszym wolnym miastem w Polsce porozbiorowej. Został wyzwolony z 30 na 31 października 1918 roku.
„Perła Renesansu” – tak o tarnowskiej Starówce mówią wybitni znawcy sztuki. Tarnów w dobie Renesansu był jednym z najpiękniejszych miast w Polsce. Piękny kościół parafialny, wspaniały ratusz, bogate polichromowane na zewnątrz kamienice mieszczańskie o ciekawej architekturze stwarzały wspaniały widok. W początkach XVI wieku Tarnów liczył około 1200 mieszkańców. Miasto posiadało mury obronne, wodociągi i kanalizację. Zamożni mieszkańcy trudnili się rzemiosłem i handlem. Właścicielem Tarnowa był w tym czasie wybitny polityk, człowiek światły i bywały w świecie, hetman wielki koronny Jan Tarnowski.
Ratusz
Usytuowany pośrodku tarnowskiego Rynku jest, obok Katedry, najstarszą i najokazalszą z zabytkowych budowli miasta. Za sprawą formy i wystroju zaliczany jest do architektonicznych dzieł epoki Renesansu. Nietrudno odnaleźć w nim elementy budowli z czasów średniowiecza, gdyż początkami swymi sięga co najmniej połowy XV w. Doszczętnie zniszczony podczas dwóch wielkich pożarów miasta (1483 i 1484), już przed 1500 rokiem został odbudowany, a może nawet zbudowany na nowo za sprawą Jana Amora z Tarnowa, ojca hetmana Jana Tarnowskiego, jako budynek w całości murowany i piętrowy. Obecny kształt Ratusza jest rezultatem przebudowy i rozbudowy dokonanej pomiędzy 1567 a 1594 rokiem przez księcia Konstantego Ostrogskiego lub jego syna Janusza. Przypuszcza się, iż plany owych przekształceń opracował Jan Maria Padovano. Nie można jednak wykluczyć, że autorem ich był murator królewski Santi Gucci.
Ratusz jest piętrową budowlą w kształcie skrzyni, zwieńczoną wysoką ścianą attyki, skrywającą pogrążone dachy, wzorowaną na attyce krakowskich sukiennic, ozdobioną grzebieniem złożonym z kamiennych maszkaronów i sterczyn. Wieża ratuszowa, dominująca nad całym miastem, jest w dolnej, starszej części, kwadratowa, wyżej cylindryczna, zwieńczona gankiem straży z wielograniastym hełmem, nad którym widnieje Pogoń Litewska ostatnich właścicieli Tarnowa – książąt Ostrogskich. Pierwsze piętro ratusza zajmują dwa wielkie pomieszczenia: Sala Pospólstwa i Sala Rady, do których prowadzą reprezentacyjne schody znajdujące się w renesansowej klatce schodowej. Obecnie Ratusz pełni rolę obiektu ekspozycyjnego Muzeum Okręgowego.
Zespół renesansowych kamienic
Przed głównym wejściem katedry wznosi się zabytkowa kamienica – dom Mikołajowskich. Jest to najlepiej zachowany dom w Tarnowie z początku XVI w. Wejście do kamienicy zdobi piękny renesansowy kamienny portal, a nad nim asymetrycznie umieszczony kartusz herbowy z gryfem i łacińskim napisem informującym, ze dom był „fundowany” w 1524 r. Obecnie w Domu Mikołajowskich i dwóch sąsiednich kamienicach znajdują się zbiory sztuki sakralnej Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie. Będąc na rynku należy zwrócić uwagę na dwie kamienice z podcieniami po stronie północnej wybudowane w II połowie XVI w., które najlepiej prezentują zachowane fragmenty stylu renesansu (kamieniarka, attyki).
Kolejnym przykładem budownictwa renesansowego jest Dom Florencki z II połowy XVI w. z elewacją frontową podwieszoną na poziomie piętra na charakterystycznych kamiennych kroksztynach.
Renesansowe nagrobki w Katedrze
Katedra w Tarnowie została wniesiona jako jednonawowa budowla pod koniec XIV w. Była rozbudowywana poprzez dobudowanie od południa i północy bocznych kaplic, które następnie przerodziły się w nawy boczne świątyni. Szczególnymi – wzbudzającymi zachwyt zabytkami – są kamienne nagrobki znajdujące się wewnątrz tej świątyni prezentujące styl gotycki, renesansowy i barokowy. Pomnik nagrobny Barbary z Rożnowa znajdujący się w prezbiterium kościoła jest podręcznikowym przykładem jak w początkach XVI w. gotyk na ziemiach polskich przeradzał się w renesans. Figura zmarłej jest niewątpliwie wzorowana na gotyckich przedstawieniach Matki Bożej Bolesnej, zaś oprawa pomnika jest już renesansowa.
Dojrzałym przykładem renesansowej rzeźby, znajdującym się w tarnowskim kościele katedralnym jest pomnik nagrobny trzech Janów Tarnowskich w lewej nawie pod chórem.
Za najpiękniejszy w Europie renesansowy pomnik przedstawiający kobietę uważa się wiszący pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej, żony Hetmana Jana Tarnowskiego. Rzeźba pochodzi z warsztatu Bartłomieja Berrecciego, włoskiego artysty, budowniczego i rzeźbiarza Kaplicy Zygmuntowskiej w wawelskiej katedrze. Tarnowska Katedra jest znana przede wszystkim z najwyższych pomników nagrobnych w Europie. Jednym z nich jest pomnik Hetmana Jana Tarnowskiego wniesiony na lewej ścianie prezbiterium, jego wysokość wynosi 13,8 m. Jest to jeden z najpiękniejszych renesansowych zabytków tego typu w Polsce i w Europie. Po drugiej stronie prezbiterium wznosi się monumentalny pomnik nagrobny książąt Ostrogskich – wniesiony już w stylu baroku.
Przystanek 2: Dwór w Jeżowie
Dwór obronny w Jeżowie jest jednym z najlepiej zachowanych obronnych dworów renesansowych w Polsce. Bryła dworu w Jeżowie, zbliżona w zewnętrznym obrysie niemal do kwadratu o wymiarach 16,5 m na 15 m, powstawała w dwóch etapach. Pierwotna budowla o kształcie prostokąta, powstała przed 1525 rokiem, stanowi obecnie południową część dworu. Jej budowniczymi byli prawdopodobnie Jeżowscy herbu Strzemię lub ich następcy Turscy herbu Gryf. Grubość murów tej części budowli sięga 175 cm. Należy się domyślać, że była ona jedno- lub dwupiętrowa o dwóch izbach na każdej z kondygnacji. Do dworu, w jej południowo-wschodnim narożu, przylegała baszta, pełniąca, jak i poddasze dworu, funkcję obronną.
Drugi etap budowy dworu datowany jest na koniec pierwszej połowy XVI wieku. Do starszej, południowej części, dobudowano wówczas część północną, przy czym całość uległa częściowemu obniżeniu. Grubość murów części północnej jest już mniejsza i nie przekracza 120 cm. Po przebudowie dwór miał po cztery izby na dolnych kondygnacjach (przyziemie i parter), natomiast na piętrze nad nową, północną częścią, urządzono wielką salę o przeznaczeniu reprezentacyjnym. Zakończenie drugiego etapu budowy dworu datuje się zazwyczaj na rok 1544, widniejący na tablicy erekcyjnej nad obecnym wejściem do dworu.
Dwór nie jest podpiwniczony i jest posadowiony na palach dębowych zanurzonych w bardzo wilgotnym gruncie. W części południowej przyziemia i parteru sklepienia kolebkowe, w pozostałych pomieszczeniach, również piętra, stropy drewniane. W otaczającym dwór parku można odnaleźć pozostałości fos i umocnień ziemnych, świadczących o dawnym obronnym charakterze obiektu.
Dwór w Jeżowie często zmieniał właścicieli, byli oni jednak spokrewnieni lub spowinowaceni ze sobą. Po wymienionych wcześniej rycerskich rodach Jeżowskich herbu Strzemię (XV wiek), Turskich herbu Gryf i Straszów herbu Ogończyk (XVI wiek) dworem władali: Brzeńscy herbu Półkozic (XVI wiek), Jaksa Rożnowie herbu Gryf (XVI i XVII wiek), Bylinowie herbu Belina (XVII wiek), a po nich między innymi: Kurdwanowscy herbu Półkozic, Jaworscy herbu Jelita, Majchrowiczowie i Onitschowie (XVIII i XIX wiek). W wieku XX dziedzicami dworu jeżowskiego byli Ramułtowie herbu własnego. Po 1945 roku dwór pozbawiony właścicieli popadł w ruinę. Po renowacji przeprowadzonej w latach 60. XX wieku gospodarzem dworu jest Zespół Szkół Plastycznych w Tarnowie. Dwór jeżowski pełni obecnie rolę ośrodka plenerowego dla młodzieży Szkoły. Odbywają się w nim również ogólnopolskie plenery malarskie twórców profesjonalnych i amatorów.
Warto nadmienić, że przez ponad sto lat, od Adama Strasza po Olbrychta Rożna, panami na Jeżowie byli Bracia Polscy czyli Arianie. Z tego okresu pochodzą najciekawsze zachowane elementy wystroju i dekoracji wnętrza dworu: polichromie w Sali Zamkowej na piętrze dworu, przedstawiające panoramę Jeżowa od nieistniejącego zamczyska położonego na przeciwległym brzegu Białej do obecnego dworu, oraz sceny żeglarskie i myśliwskie. Zachowały się ponadto kamienne portale i kominki oraz elementy sztukaterii również w komnatach pierwszego piętra. Nieco młodsze, bo datowane na koniec XVII wieku są polichromie w Kaplicy Dworskiej, znajdującej się na parterze dworu, przedstawiające wizerunki świętych. Polichromie w pozostałych komnatach powstały lub zostały przemalowane na początku XX wieku. Twórcami fryzu obiegającego pod stropem największą komnatę – Salę Rycerską – są artyści malarze, nauczyciele z Zespołu Szkół Plastycznych w Tarnowie. Wykonany on został w drugiej połowie XX wieku podczas renowacji dworu. Dwór w Jeżowie był plenerem wybitnych artystów. W jego murach gościli i uwieczniali go w szkicownikach i na płótnie między innymi Artur Grottger, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Władysław Łuszczkiewicz, Bronisława Rychter-Janowska i Wiesław Roehrenschef.
Przystanek 3: Renesansowa rezydencja Branickich (tzw. Lamus)
Budowla o walorach obronnych była główną i reprezentacyjną rezydencją Branickich. Jej zręby pochodzą zapewne z początków XVI w. Pełniła wówczas rolę wieży obronno-mieszkalnej. Dzisiejszy kształt uzyskała ok. 1603 r., po dobudowaniu sieni do budynku, który pierwotnie miał jedno wnętrze. Rozbudowę rezydencji przypisuje się Janowi Branickiemu (zm.1611), staroście niepołomickiemu, łowczemu krakowskiemu, kasztelanowi żarnowieckiemu i bieckiemu. Modernizacji siedziby rodowej dokonał słynny warsztat Santi Gucciego (artysta jest autorem min. nagrobków króla Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu). W sąsiedztwie mogły stać budynki drewniane (mieszkalne i gospodarcze), które nie przetrwały do naszych czasów. Zapewne w tym czasie powstał też włoski ogród geometryczny.
Budowlę wzniesiono na planie prostokąta (ok. 12 x 10 m). Wieża ma trójdzielne piwnice, sklepione kolebkowo. Na parterze, wzniesionym z cegieł w układzie polskim, znajduje się sień ze schodami na piętro oraz duża izba nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Podobny układ dwudzielny występuje na piętrze, przykrytym belkowanym stropem modrzewiowym. Dach budowli określa się jako pogrążony lub koszowy (tzn. taki, w którym części zewnętrzne są umieszczone wyżej niż część środkowa). Jest on osłonięty attyką z arkadami i grzebieniem krenelażowym, czyli charakterystycznym, zębatym zwieńczeniem muru obronnego. Woda deszczowa odprowadzana jest na zewnątrz przez rzygacz. Elewację zdobi, typowe dla Renesansu, sgrafitowe boniowanie, które ma imitować mur z naturalnego kamienia. Technika sgrafitto polega na nałożeniu kolejno dwóch różnobarwnych warstw tynku a następnie wydrapaniu warstwy zewnętrznej. W ten sposób powstał żółto-szary wzór.
Kunszt dłuta mistrzów skupionych wokół Santi Gucciego ujawnia późnorenesansowy wystrój sali na piętrze, zwłaszcza rzeźbiony kominek z wapienia pińczowskiego oznaczony datą 1603. Węgary obramienia stanowią pilastry herbowe na zwierzęcych szponiastych łapach. Dźwigają one na głowach woluty kapiteli jońskich, na których spoczywa belkowanie, ozdobione gzymsem i kartuszem herbowym. Pole kartusza wypełniają przedstawienia pięciu herbów: w górze Jastrzębiec i Nowina, w dole Gozdawa i Pobóg, a w środku mniejsza tarcza z herbem Sulima. Bogato dekorowana jest również nadstawa kominka. Jej środek zajmuje drugi kartusz herbowy mieszczący wyobrażenia herbów Kotwicz, Gryf i Zabawa. Wokół tarczy widnieją litery, które czytamy: Ioannes de Ruszcza Branicki, Castellanus Zarnowiensis, Capitaneus Niepolomicensis (Jan z Ruszczy Branicki, kasztelan żarnowiecki i starosta niepołomicki). Nad nim znajdują się klejnoty herbowe. Mistrzowsko wykonany jest również portal (obramowanie drzwi wejściowych). Jego gzyms zdobią liście akantu i ślimacznica. Kartusz herbowy umieszczony na środku gzymsu przedstawia herb dziedziców Branic – Gryf.
Koordynacja projektu:
Katarzyna Trojanowska – [email protected]
Organizator:
Stowarzyszenie Willa Decjusza
Partnerzy:
Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Muzeum Zamek w Pieskowej Skale, Muzeum Zamek w Suchej Beskidzkiej, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Zespół Szkół im. Wincentego Witosa w Książu Wielkim, Zespół Szkół Plastycznych w Tarnowie
Fundatorzy:
Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego w ramach otwartego konkursu ofert z turystyki pn. Małopolska Gościnna
Projekt zrealizowano przy udziale finansowym Miasta Kraków
Sponsorzy:
Grupa Tauron, Grupa PZU, BP Europa SE, Siemens Sp. z o.o.
Partnerzy Medialni:
TVP Kraków, TVP Historia, Radio RMF Classic, Dziennik Polski, Spotkania z Zabytkami, Edukacyjny Kraków, Wrota Małopolski, Turystyka Małopolska, Kraków Zaprasza, Rodzinny Kraków.
