Historycy o terrorze i totalitaryzmie

Przemoc, prześladowania i terror w systemie totalitarnym były głównymi tematami sesji naukowej „O totalitaryzmie raz jeszcze”. Gościem specjalnym wydarzenia był Minister
w Kancelarii Premiera Łukasz Schreiber, poseł z okręgu bydgoskiego. Prelegenci podjęli debatę nad istotą totalitaryzmu, jego początkach i rozwoju w XX wieku. Wydarzeniu towarzyszyła prezentacja monografii naukowej wydanej nakładem Wydawnictwa Instytutu De Republica – „Wydarzenia bydgoskie 1939 roku” pod redakcją naukową dr. hab. Bogusława Kopki. Spotkanie, zorganizowane przez Instytut De Republica, odbyło się 3 czerwca 2022 roku w Bydgoszczy.

Sesję naukową otworzył Dyrektor Instytutu De Republica dr hab. Bogumił Szmulik, prof. ucz. Zwrócił uwagę na to, że obecne spotkanie jest efektem pierwszej zorganizowanej przez Instytut De Republica konferencji, która miała miejsce 3 września ubiegłego roku w Bydgoszczy. Jej rezultatem jest prezentowana teraz monografia.

Minister Łukasz Schreiber podkreślił, że dyskutowanie o totalitaryzmie i promowanie monografii dotyczącej „wydarzeń bydgoskich” jest dziś szczególnie ważne. Zauważył, że monografia daje spojrzenie na to, co się naprawdę działo 3–4 września 1939 roku w Bydgoszczy, a co było zakłamywane przez goebbelsowską propagandę, która z polskich ofiar starała się uczynić napastników. Przywołał również obecny atak Rosji na Ukrainę i działania o charakterze totalitarnym ze strony agresora. Przypomniał także o ważnej dla naszego kraju 250. rocznicy pierwszego rozbioru Polski, która dodatkowo uwrażliwia nas na wydarzenia, które dzieją się za naszą wschodnią granicą.

Prezentacji historycznego ujęcia koncepcji totalitaryzmu dokonał podczas spotkania ks. prof. dr hab. Piotr Mazurkiewicz. Zaznaczył, że w przeszłości próbom zaprowadzenia daleko idącej kontroli społecznej towarzyszyły radykalne formy przemocy z zastrzeżeniem, że nawet w teorii samych totalitarnych ideologii użycie przemocy było jedynie etapem przejściowym. Stwierdził, że
w ustabilizowanej formie totalitarnego państwa doskonałe podporządkowanie miałoby mieć miejsce dzięki spolegliwości obywateli. W opinii księdza profesora, dzisiaj bardziej prawdopodobne na Zachodzie jest pojawienie się jakiejś formy totalitaryzmu „bez przemocy”, niż opartego na „nagiej przemocy”. Wskazał również istnienie tak zwanych „wysp odrębności”: – W „syndromowej” teorii totalitaryzmu (Carla Friedricha, Zbigniewa Brzezińskiego) zawraca się uwagę na istniejące także
w totalitarnych ustrojach „wyspy odrębności”, umożliwiające przechowanie pewnego zakresu indywidualnej wolności nawet w tych niesprzyjających warunkach. Na ogół wymienia się wśród nich: rodzinę, Kościół i środowiska inteligencji technicznej. Interwencja władzy politycznej w te właśnie instytucje społeczne zdecydowanie zmniejsza zdolność społeczeństw do oporu wobec jej totalitarnych zapędów.

Do historii XX wieku odwołał się w swoim wystąpieniu dr Tomasz Ceran z Instytutu Pamięci Narodowej. Według niego, do zrozumienia istoty tego, co działo się w ubiegłym stuleciu (zwłaszcza dwóch wojen światowych), niezbędne jest właściwe zdefiniowanie pojęć: totalitaryzmu oraz ludobójstwa. Odnosząc się do tego drugiego wskazał, że termin „ludobójstwo” został stworzony i opisany przez polskiego prawnika żydowskiego pochodzenia Rafała Lemkina w 1944 roku, by nazwać nową technikę okupacyjną nazistowskich Niemiec. Szczególne znaczenie w jego narodzinach odegrała analiza okupacji niemieckiej w Polsce, gdzie w najszerszym zakresie zrealizowano osiem technik ludobójczych, które wyszczególnił Lemkin. Koncepcja ta – zdaniem dr. Cerana – jest kluczowa dla zrozumienia celów niemieckiego okupanta i pozwala właściwe zinterpretować poszczególne fragmenty dziejów niemieckiej okupacji Polski, w tym także tak zwane „wydarzenia bydgoskie” oraz „zbrodnię pomorską” (1939).

Z kolei prof. dr hab. Roman Bäcker stwierdził, że – totalitaryzm jest ekstremalnym reżimem autokratycznym, typowym dla społeczeństw nowoczesnych. Terror jako taki był i jest stosowany wielokrotnie przez elity rządzące wielu różnych reżimów politycznych. Jednakże w systemach totalitarnych stał się czymś więcej niż narzędziem kontroli społecznej, wymuszającym pożądane zachowania. W XX-wiecznych reżimach totalitarnych terror służył zatem nie tylko zniewalaniu
i podporządkowywaniu ludzi, którzy wcześniej żyli według innych norm społecznych. Terror był również narzędziem osiągania celów istotnościowych tych reżimów, a więc tworzenia „nowego człowieka”, zdolnego do zbudowania „nowego wspaniałego świata”.

Ostatnią część spotkania stanowiła prezentacja monografii naukowej „Wydarzenia bydgoskie 1939 roku”, której dokonała dr Izabela Mazanowska wraz z redaktorem naukowym publikacji – dr. hab. Bogusławem Kopką. Publikacja składa się z referatów historyków, od lat badających tragiczne zdarzenia, które miały miejsce na Pomorzu w wyniku napaści Niemiec we wrześniu 1939 roku. Wśród tekstów znajdują się między innymi opracowania: Niemcy w polskiej Bydgoszczy w latach 1920–1939. Wokół trudnej koegzystencji autorstwa Marka Romaniuka, Wydarzenia w Bydgoszczy z 3 września 1939 roku w narracji niemieckiej propagandy antypolskiej Marka Kornata czy Zabici 3 i 4 września 1939 roku w Bydgoszczy. Bilans ofiar dywersji i jej stłumienia pióra Pawła Kosińskiego.

Publikacja jest pierwszą z serii „Monografii Instytutu De Republica”, w ramach której ukażą się recenzowane monografie naukowe, prezentujące pogłębione badania nad problematyką najważniejszych zagadnień z zakresu historii, kultury, prawa oraz polityki.

***

Instytut De Republica został powołany na mocy zarządzenia nr 12 Prezesa Rady Ministrów z dnia
16 lutego 2021 r. Głównym celem jego działalności jest promocja i popularyzacja polskiej nauki
w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych, wytworzenie mechanizmów i kapitału społecznego, który organizowałby się wokół idei państwowości oraz uwolnienie potencjału polskiej nauki w tych obszarach.

We współpracy z uczelniami wyższymi w Polsce i na świecie, jednostkami administracji państwowej oraz jednostkami badawczymi, Instytut De Republica organizuje konferencje naukowe i seminaria, które stanowić mają platformę wymiany opinii wobec prezentowanych na nich wyników naukowych prac badawczych. Zadaniem Instytutu jest też popularyzowanie najbardziej interesujących osiągnięć polskich naukowców w formie publikacji i multimediów.

Instytut De Republica docelowo ma stać się nowoczesnym zapleczem eksperckim, promocyjnym
i wydawniczym dla niedocenianych w Polsce i poza jej granicami, a tak ważnych dla właściwego rozumienia naszej historii i zjawisk społecznych, dziedzin nauki.